Պրոֆ. Քշիշտոֆ Ստոպկան պարգևատրվել է «Մեսրոպ Մաշտոց» հուշամեդալով
Կրակովի Յագելոնյան համալսարանի պրոֆեսոր, հայագետ Քշիշտոֆ Ստոպկան Լեհաստանի հայ համայնքի պատմության ուսումնասիրության բնագավառում ունեցած բազմամյա վաստակի համար սթ. մայիսի 31-ին պարգևատրվել է «Մեսրոպ Մաշտոցի» հուշամեդալով։
Պրոֆ. Քշիշտոֆ Ստոպկայի ելույթը ստորև.
1367Թ-Ի ՓԱՍՏԱԹՂԹԻ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ և ԿԱԶՄԱՆ ՀԱՆԳԱՄԱՆՔՆԵՐԸ
Հայերը Լեհաստան են եկել շնորհիվ թագավոր Կազիմիր Մեծի: Հայերին Լվով բերելը կապված է եղել թագավորի տնտեսական քաղաքականության հետ, որի նպատակն էր լավագույնս տնօրինել պետությունը: Ռուսիան միավորելուց հետո, Կազիմիրը ցանկանում էր Լվովում հիմնադրել զարգացած քաղաքային կենտրոն` նպատակաուղղված արևելքի հետ առևտրով: Նա քաղաքի բնակեցման համար փնտրում էր բնակիչներ` մասնավորապես առևտրականների և արհեստագործների` անկախ էթնիկ կամ կրոնական պատկանելիության: 1356թ-ի Լվովի կանոնադրության մեջ թագավորը խոստանում էր բնակեցման արտոնություններ ոչ միայն կաթոլիկներին, այլ նաև առաջնահերթ հայերին:
Հայերը այդ կոչին դրական արձագանքեցին` մեծ թվով գալով Լվով: Նրանց մեջ կային թե´ կաթոլիկներ, թե´ առաքելական եկեղեցու հետևորդներ: Եկվորները 1363թ-ին նոր կառուցվող քաղաքի պարիսպների մոտ հիմնեցին տաճար, ինչպես նաև հին Լվովի տարածքում Սուրբ Մարիամ Աստվածածնի Ավետման վանքը: Իրենց շահերի ներկայացման համար հայերին բարեհաճ վերաբերմունքի արժանացնող անձիք խնդրեցին միապետին թույլտվություն տալ Լվովում ունենալու հայ եպիսկոպոս: Թեկնածուն արդեն պատրաստ էր` անունը Գրիգոր:
Հայտնի չէ Գրիգորի ծագումը. միգուց նա Ղրիմից էր, քանի որ Լվովի հայերի մեծ մասը այնտեղից էր գալիս, կամ գուցե հայկական այլ սփյուռքից, հնարավոր է նաև Հայաստանից: Նրա անունը պատմական փաստաթղթերի մեջ ի հայտ է գալիս առաջին անգամ 1363թ-ին, երբ Կիլիկյայի հայկական թագավորության մայրաքաղաք Սիսում նստավայր ունեցող կաթողիկոսը տվեց նրան եպիսկոպոսական ձեռնադրություն` նպատակ ունենալով ուղարկել նրան Լվով: Արժե ընդգծել, որ Լեհական թագավորություն էր գալիս անկախ Հայաստանում ձեռնարդված եպիսկոպոս` պետություն, որը տապալվեց միայն 12 տարի անց: Հետևաբար կարելի է համարել, որ Գրիգորի եպիսկոպոսական ձեռնադրությամբ սկզբնավորվել են անկախ Հայաստանի և Լեհաստանի միջև հարաբերությունները:
Կաթողիկոս Մեսրոպ Արտազեցին ձեռնադրել է Գրիգորին որպես արքեպիսկոպոս հայերի համար Լվովում, Վլադիմիրում և Լուցկում: Իր նշանակման հրովարտակում, թվարկելով Ռուսիայի այս երեք քաղաքները, թագավորը հաշվի չի առել այն, որ այդ երեքն այն ժամանակ գտնվում էին երկու պետությունների տարածքներում, այն է` Լվովը` Լեհական թագավորությունում, իսկ Վլադիմիրն ու Լուցկը` Լիտվայի Մեծ իշխանությունում: Կաթողիկոսի նշանակման հրովարտակը պահպանվել է մինչ օրս Վենետիկի ծոցի Սուրբ Ղազար կղզու Մխիթարյան միաբանությունում: Կաթողիկոսն այն հասցեագրում էր «հոգևորականներին, երեցներին, ընտանիքի հայրերին, առևտրականներին, արհեստավորներին, հողագործներին և հայկական ծագում ունեցող ողջ քրիստոնյա ժողովրդին»: Նա հայտնում էր, որ անհանգստացած է հայերի ճակատագրով, որ զօր ու գիշեր մտորում է «այլ ազգի քրիստոնյաների շրջապատում նրանց դիրքի մասին`զրկված լինելով հոգևոր առաջնորդից» և ի վերջո որոշել է ուղարկել նրանց եպիսկոպոս, «որպեսզի վնաս չկրեն անմարմին հրեշից»` այսինքն սատանայից: Հետաքրքրական է հրովարտակի հաջորդ նախադասությունը, որը վկայում է Լվովի եկեղեցիներում տեղի ունեցող անհաշտության մասին: Կաթողիկոսը զգուշացնում էր Լվովի հայերին, որ վեհարանի կողմից լիազորություն չունեցող և նրանցից առաջ եղած կրոնավորները «իսկական հոգևոր հովիվներ չեն, այլ չարչիներ»: Նա նաև սահմանել էր եպիսկոպոսի պարտականությունները, որի մեջ մասնավորապես մտնում էր` քահանաների ձեռնադրումը, որբերի, այրիների և աղքատների նկատմամաբ հոգատարության ցուցաբերումը, կրոնական քարոզչությունը, օրինակ ծառայելը «ազնվության, արդարության, համբերատարության, համեստության կեցվածքով և նվիրվածությամբ` կաթողիկոսարանի մայրաքաղաքի հանդեպ»:
Հավանաբար, Մեսրոպ կաթողիկոսի հրովարտակն ընթերցվել է թագավոր Կազիմիրին` հաստատման խնդրանք ներկայացնելով, քանի որ այն վերաբերում էր Լեհական թագավորության տարածքին: Այսպիսով` 1367թ-ի հունվարի 20-ին թագավորը Լվովում տվեց հայերի եպիսկոպոս Գրիգորի համար արտոնությունը:
Հարկ է ուշադրություն դարձնել թագավորական արտոնության մեջ նկատելի երկու հարցերի: Առաջինն այն բացահայտ շեշտադրումն է, որ Լեհաստանի միապետը թույլատրում էր հայերի ազգային ինքնության մասին որոշող, կարևորագույն հաստատության`այսինքն հայկական եկեղեցու անկաշկանդ գործունեությունը: Իր բոլոր պաշտոնյաներին թագավորը պարտավորեցնում էր աջակցություն ցուցաբերել եպիսկոպոսի գործունեությանը: Խոսքը չի վերաբերում պասիվ հանդուրժողականություն ցուցաբերելուն, այլ պետության ակտիվ քայլեր նախաձեռնելուն` խնամելու եկվորների հայկական ինքնությունը, պահպանելու հայկական կրոնը: Այդ փաստաթղթում հայերը վկայակոչվում են որպես միություն, որպես ինքնուրույն մշակույթ, պետության հավանությունը վայելող և ցանկալի Լեհաստանում: Սա էական տարբերություն է ի համեմատություն ռուսական ժամանակաշրջանի: Ռուսիայում տարածում գտած ուղղափառ կրոնը հայերին վերաբերվում էր որպես հերետիկոսների, որոնց պետք է վերացնել: Մինչդեռ Լեհաստանի թագավորը դրական է գրել հայերի առաքելական եկեղեցու հավատքի մասին` եպիսկոպոսին խորհուրդ տալով «ապրել և գործել սեփական իրավունքի և հավատքի ներքո, և օգտագործել դրանք ընդունված կարգով և ըստ հայերի սովորոթյան»: Այս ամենը գեղեցիկ վկայություն է Լեհաստանի բացության մասին` հեռավոր երկրից եկածների և հեռավոր մշակույթի հանդեպ: Թեպետ հարկ է ընդգծել, որ այդ մշակույթը քրիստոնեական համատեղ ժառանգության սահմաններում է գտնվել:
Կազիմիրի փաստաթղթի երկրորդ կարևոր ուղերձը եպիսկոպոսի պարտավությունն էր պաշտոնավարելու Լվովում: Ինչպես արդեն նշել էի, կաթողիկոսի հրովարտակը վերաբերում էր Գրիգորի եպիսկոպոսական իրավասության տակ դրված երեք քաղաքներին: Ճիշտ է թագավոր Կազիմիր Մեծը բոլոր քաղաքների նկատմամբ իրավունք էր վերապահում, բայց միայն Լվովն էր իր աներկբա տիրապետության տակ: Նա ենթակա իրեն դարձրեց Վլոդիմիրը 1366թ-ին, բայց նրա իշխանությունն այնտեղ կայուն չէր: 1367թ-ին եպիսկոպոս Գրիգորին տրված փաստաթուղթը կապված է այդ քաղաքական իրավիճակի հետ. փաստաթղթով եպիսկոպոսին նստավայր է նշանակվում լեհական Լվովը` որպես Լեհական թագավորությունում հայ առաքելական եկեղեցու օրինական գործունեության պայման: Թագավորը չէր ցանկանում թույլատրել իր ենթակաների` այսինքն հայկական ծագում ունեցող քաղաքացիների նկատմամբ օտարերկրյա եպիսկոպոսի իրավասության տարածումը: Թագավորն իր պետության շահերն էր պաշտպանում: Նրա ցանկությունն էր պետության ներսում ունենալ հայերի, ովքեր հավատարիմ, նվիրված կլինեին Լեհական թագավորությանը: Կարող ենք նաև ենթադրել, որ, այդքան խիստ ընդգծելով հայ եպիսկոպոսի պաշտոնավարման պարտականությունը Լվովում, Կազիմիրը նպատակ ուներ ավելի մեծ հետաքրքրություն առաջացնել Լվովի նկատմամբ հետագա հայ եկվորների համար: Հայերին ավելի շատ էր գրավում այն քաղաքը, որտեղ կար հայ եպիսկոպոս, քան այն վայրերը, որոնք չէին կարող հպարտանալ նման առավելությամբ և նման ապացույցով, որ իրենք իրենց զգում են, ինչպես տանը:
Լվովում Գրիգորի պատմությունն այդուհանդերձ հանդարտ չէր: Ճիշտ է, լեհական պետության կողմից նա ուներ հետևողական աջակցություն: Ինչպես Կազիմիրը, ով մահացավ 1370թ-ին, այնպես էլ նրա հաջորդները` Լուդովիկոս Առաջին Մեծը, ինչես նաև նրա մայր, Կազիմիրի քույր Էլժբիետան աջակցում էին նրան: նրանցից երկուսն էլ տալիս էին Լվովի հայերին արտոնություններ` հիմք ընդունելով Կազիմիրի կողմից տրված առաջին դրույթները: Նպաստավոր պայմաններ էին ստեղծվել Լվովի հայկական եկեղեցու զարգացման համար` բարեհամբույր պետություն, ավելի ու ավելի մեծացող հայկական սփյուռք:
Սակայն, եպիսկոպոս Գրիգորի և Սիսում կաթողիկոսի հարաբերություններում գոյություն ուներ նաև մութ կողմ: Մեսրոպ կաթողիկոսի մահից հետո եպիսկոպոս Գրիգորը մեկնեց Սիս` Մեսրոպի հաջորդ, Լամբրոնեցի Կոնստանդին Հինգերորդից ստանալու իր նշանակման հաստատումը, որը տրվեց 1374թ-ին: Առիթից օգտվելով կաթողիկոսն ընդլայնեց նրա իշխանությունը Լիտվային պատկանող Կիևի նկատմամբ: Այդուհանդերձ, հայտնի չէ` ինչու հետադարձ ճանապարհին դեպի Լվով կաթողիկոսի սուրհանդակը հասնելով Գրիգորին հետ վերցրեց վերջինիս նշանակման հրովարտակը: Միայն Հայկական թագավորության իշխանների արագ միջամտությունից հետո` կաթողիկոսը փոխեց իր կարծիքն ու հետ վերադարձրեց փաստաթուղթը եպիսկոպոսին: Ոչ երկար ժամանակով. Լվով հասնելուց կարճ ժամանակ անց Գրիգորը ստացավ կաթողիկոսի հետկանչը:
Հետագա փաստաթղթերը կաթողիկոսարանի անբարեհաճությունը հիմնավորում եմ նրանով, որ եպիսկոպոս Գրիգորը կարող էր միջամտել այլ եպիսկոպոսարանների գործերին: Ինչո՞ւմն էր խնդիրը: Մերձակա տարածքում հայկական որևէ եպիսկոպոսարան չկար, իսկ Ղրիմը եկեղեցու տեսանկյունից վաղուց կայունություն էր ձեռք բերել, հետևաբար կասկածից դուրս է, որ Գրիգորը միջամտեր այնտեղի գործերին: Լվովի հարևան տարածքներում այդ ժամանակ մեծ նշանակություն էին սկսել ունենալ նոր հայկական սփյուռքի կենտրոնները` Կիևում, Կամենեց Պոդոլսկիում, Սերետում, Սուչավայում, այն է քաղաքներում, որոնք գտնվում էին Լիտվայի Մեծ իշխանությունում և Մոլդավիայի իշխանությունում: Միգուցե եպիսկոպոս Գրիգորը ցանկանում էր իր իշխանության տակ վերցնել դրանք: Միգուցե հենց կաթողիկոսարանի մայրաքաղաքում այլ ինտրիգներ էին տեղի ունենում: Աղբյուրների բացակայության պատճառով ի վիճակի չենք պարզել եպիսկոպոս Գրիգորի և կաթողիկոսի միջև ծագած կոնֆլիկտի համատեքստը: Սակայն մեկ բան հաստատ է: Լարվածության պատճառը Լվովում տիրող իրավիճակը չէր, որտեղ Գրիգորը վայելում էր տեղի հայերի աջակցությունը: 200 տարի անց կազմված «Լվովյան ժամանակագրություն» մատյանում, որը փոխանցում է հին ավանդույթները, եպիսկոպոսը անվանվել է «Մեծ», ինչը կարելի է մեկնաբանել որպես հավատացյալների կողմից երախտագիտության նշան` նրա ներդրման համար կառուցելու տեղի հայկական եկեղեցին:
1379թ-ին Սիս ժամանեց Նասրեդինի որդի վանական Հովհաննեսը, ով, ինչպես նշվում է նշանակման փաստաթղթում, oծվեց «Ռուսինների և Վլախների ողջ երկրի» արքեպիսկոպոս: Դա նշանակում էր, որ կաթողիկոսը միավորել է մի քանի երկրների հայկական տարբեր ծխերը մեկ թեմի շուրջ: Վերջինիս կենտրոնը գտնվում էր Լվովում: Օծման ժամանակ նոր եպիսկոպոսը կաթողիկոսից, որպես նվեր, ստացավ ձեռագիր գիրք, որում Ներսես Լամբրոնեցին գրառում էր կատարել: Այդ գիրքը ստեղծվել է Կիլիկիայի Մաշկևոր վանքում դարասկզբին: Գրքի վերջին էջում կարդում ենք, որ այն «մեծ ընծա է Ռուսինների երկրի համար Սիյոնի երեխաների լուսավորության համար: Ինչպես մեր սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը մեծ ընծաներ Հովհաննեսի և Աթանագինեսի մասունքները բերեց Հայաստան երկրի լուսավորության համար, այնպես էլ մեր եպիսկոպոս Հովհաննեսը սուրբ հոգու այս մատյանը բերեց լուսավորելու և պարզելու Սուրբ Եկեղեցին»: Այսօր այդ մատյանը պահպանվում է Մատենադարաում:
1380թ-ի օգոստոսին մահացավ Կոնստանֆդին կաթողիկոսը, իսկ մի քանի ամիս անց կաթողիկոս նշանակվեց Թեոդորոս II-ը: Հենց այդ ժամանակ էլ մահացան թագուհի Էլժբետան (1380թ.) և թագավոր Լյուդովիկոսը (1382թ.): Նոր կաթողիկոսը Գրիգորին կանչեց իր մոտ, բայց վերջինս չհայտնվեց: Այսպիսով, Լվով մեկնեցին կաթողիկոսի երկու պատվիրակները: Երկու տարի պահանջվեց կոնֆլիկտը լուծելու համար: Ի վերջո 1383թ-ի ապրիլին կաթողիկոսը Լվովի եպիսկոպոսարանում հաստատեց Նասրեդինի որդի Հովհաննեսի թեկնածությունը: Նույն ժամանակահատվածում մոլդովացի քահանա Պիոտր Մուշատը համաձայնություն տվեց Լվովի արքեպիսկոպոսի իրավասության տակ հանձնել իր մոտի հայերին: Արքեպիսկոպոսությունն ընդարձակում էր իր սահմանները, բայց միաժամանակ ենթարկվում կրոնական տարանջատման: Հայկական Լվովը ուներ միմյանց հետ պայքարող երկու եպիսկոպոս:
Գրիգորին աջակցություն ցուցաբերեց պետությունն, այն է` Լեհական թագավորությունն իր նոր թագուհի Յադվիգայի` Լյուդովիկոսի դստեր գլխավորությամբ: Նրա ամուսինը` թագավոր Վլադիսլավ Յագելոն, Լվովի արքեպիսկոպոսությունում վերստին եպիսկոպոս հաստատեց Գրիգորին: Համապատասխան փաստաթուղթն այժմ գտնվում է Վարշավայում Լեհահայերի մշակույթի և Ժառանգության հիմնադրամում:
Այդ փաստաթուղթով ավարտվում են Լեհական թագավորությունում հայկական եկեղեցու պատմության մեջ առաջին հակասությունները: Կաթողիկոսի պատվիրակը ի վիճակի չեղավ ընդդիմանալու միապետի կամքին և 1388թ-ի հուլիսին վերադարձավ Սիս: Իր հաշվետվությունը լսելուց հետո կաթողիկոսը ընդարձակ հրովարտակ կազմեց` թվագրված նույն թվականի օգոստոսի 18-ին: Այնտեղ նկարագրում էր եպիսկոպոս Գրիգորի գործողությունները` որպես միջադեպեր, որոնք վիրավորում են կաթողիկոսի արժանապատվությունը: Լվովի եպիսկոպոսը պետք է պարտադրած լիներ առաջին պատվիրակի մեկնումը, նպաստեր մյուսի մահվանը, իրեն վերցներ կաթողիկոսի նախորդ հրովարտակները և ամենակարևորը` իրեն պահեր հավատացյալների կողմից Սիսի համար արված նվիրաբերությունները:
Սրանք դատարկ անեծքներ և բողոքներ էին: Ամեն ինչ վկայում է, որ Գրիգորը մնաց արքեպիսկոպոսությունում ցմահ: Չգիտենք հստակ` երբ է նա մահացել: Մեզ հասած նրա մասին վերջին տվյալներն արվել են 1389թ-ի հունվարի 13-ին թվագրված Լվովի բարեպաշտ Մարիայի կտակում:
Այսպիսինն է եպիսկոպոս Գրիգորի պատմությունը, ում 1367թ-ին լեհ միապետը վստահել է Լվովի եպիսկոպոսի գահը: Այս տարի մենք նշում ենք այդ իրադարձության 650-ամյակը:
Լեհերենից թարգմանեց՝ Մելինե Եղոյանը